Kretanja seizmičkih talasa kroz pojedine djelove Zemljine unutrašnjosti koja se karakterišu čestim promjenama u brzini i pravcu kretanja, ukazuju na nehomogen sastav kako Zemljine kore, tako omotača i jezgra.
Razni tipovi talasa (razne faze ovih talasa) prostiru se različitim brzinama koje zavise od elastičnih svojstava sredine kroz koju prolaze. Generalno posmatrano postoje dva tipa seizmičkih talasa: zapreminski, koji se prostiru kroz cijelu Zemljinu unutrašnjost i površinski, koji se prostiru kroz plitak sloj pri slobodnoj Zemljinoj površi.
Zapreminski talasi prostiru se brže od površinskih a manifestuju se kao dva tipa - longitudinalni i transverzalni. Longitudinalni talasi imaju 73 % veću brzinu prostiranja od transverzalnih i označavaju se kao primarni (P) talasi, dok se transverzalni talasi označavaju kao sekundarni (S) talasi. Oba talasa uzrokuju da čestice u posmatranom tijelu osciliju oko njihovog položaja ravnoteže, ali su ta oscilovanja različita. Za vrijeme prolaženja longitudinalnih talasa čestice sredine osciluju u pravcu prostiranja talasa, analogno akustičnim oscilacijama. U slučaju nailaska transverzalnih talasa, čestice sredine osciluju u ravni upravnoj na pravac prostiranja talasa, analogno prostiranju svjetlosti ili elektromagnetnim talasima. Zahvaljujući ovim osobinama, longitudinalni talasi prilikom prostiranja kroz materiju mijenjaju njen oblik i zapreminu, a time i gustinu, dok prilikom prolaska transverzalnih talasa ne dolazi do promjene zapremine materije, već se jedino mijenja njen oblik. Više različitih tipova seizmičkih talasa registruje se na seizmogramima. Oni se mogu raspoznati, jer je svaki okarakterisan posebnom brzinom, različitim putanjama ili određenim pravcem oscilovanja u odnosu na pravac prostiranja talasa. Pri opštoj analizi seizmograma razmatraju se samo longitudinalni i transverzalni talasi. Međutim, postoje dva tipa površinskih talasa koji se često javljaju kod udaljenijih zemljotresa. Oni su po istraživačima koji su ih prvi analizirali i opisali, nazvani Laveovi (Love) i Rejlijevi (Rayleigh) talasi.
Laveov talas je poseban tip transverzalnog talasa kod koga se oscilacije vrše u horizontalnoj ravni, upravno na pravac prostiranja talasa, dok je Rejlijev talas kombinacija longitudinalnog i transverzalnog talasa kod koga se oscilacije vrše u ravni upravnoj na površinu, a paralelnoj pravcu prostiranja. Rejlijevi talasi obično imaju najveće amplitude na vertikalnim komponentama zapisa, dok su Lavovi talasi najbolje registrovani na horizontalnim komponentama seizmograma. U pogledu brzina prostiranja i jedni i drugi talasi su sporiji od zapreminskih talasa, pri čemu se Laveovi talasi prostiru brže od Rejlijevih. Znači, u analizi seizmičkih talasa stvorenih zemljotresom na relativno malim epicentralnim rastojanjima (do 1.000 km) posebna pažnja se posvećuje zapreminskim talasima, a na većim rastojanjima i površinskim talasima oba tipa, kao osnovnim fazama, ali takođe i brojnim produktima ovih talasa, stvorenim u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama različitih elastičnih sredina u Zemljinoj kori i dubljoj unutrašnjosti.
Izrazita kompleksnost strukturne građe Zemljine kore na području bivše Jugoslavije, a posebno u zoni spoljašnjih i unutrašnjih Dinarida, predstavlja osnovni uzrok generisanja vrlo složenih seizmičkih talasnih formi pri dejstvu zemljotresa, koje su zatim multiplikovane u složenim tektonskim uslovima. Zavisno od mjesta nastanka zemljotresa, odnosno od položaja žarišta u Zemljinoj kori, kao i od pravca kretanja registrovanih seizmičkih talasa, možemo generalno zaključiti da su kod bliskih i lokalnih zemljotresa (do epicentralnih rastojanja od oko 1.100 km), na području Jugoslavije dominantni direktni ili refraktovani longitudinalni i transverzalni talasi vezani za granitski sloj (tzv. Pg i Sg faze talasa), i refraktovani zapreminski talasi na Mohorovičićevom diskontinuitetu (tzv. Pn i Sn faze).
Rezultati istrazivanja ukazuju takođe da su na ovom području refraktovani seizmički talasi na bazaltnom sloju (tzv. Pb i Sb faze) najčešće slabo izraženi. Kod zemljotresa sa hipocentom u Zemljinoj kori, kao primarne faze zapreminskih talasa, pored Pg i Sg, registrovaćemo Pn i Sn faze longitudinalnih i transverzalnih talasa, respektivno - sve do epicentralnih rastojanja od oko 10 lučnih stepeni (1°=111.195 km). Nakon ovog rastojanja, na Zemljinu površ prvi počinju da stižu tzv. P i S talasi, odnosno longitudinalni i transverzalni talasi koji su dio svog puta od hipocentra do seizmološke stanice prešli kroz zonu ispod Mohorovičićevog diskontinuiteta, odnosno kroz gornji dio Zemljinog spoljašnjeg omotača.
Seizmički talasi koji se registruju na rastojanjima većim od 10 lučnih stepeni nazivaju se teleseizmima. Seizmogrami teleseizama registrovanih Mrežom seizmoloških stanica Crne Gore predstavljaju složenu seizmičku sliku tektonskih i dinamičkih odnosa koji vladaju u unutrašnjosti Zemlje saglasano dinamičkim karakteristikama seizmičkih sredina kroz koje se talasi prostiru. Interpretacijom registrovanih seizmograma, moguće je utvrditi zakonitosti prostiranja seizmičkih talasa u unutrašnjosti Zemlje, odnosno strukturnu građu Zemljine kore i njene dublje unutrašnjosti.
|
